Miasto modernizmu – najważniejsze zabytki Łodzi międzywojennej

Modernizm jako styl w architekturze pojawił się w Europie na początku XX w. Przede wszystkim miał być funkcjonalny i dostosowany do potrzeb każdego człowieka, dlatego charakteryzowały go – prostota, geometryczne bryły i płaskie dachy. Domy wyglądem przypominały pudełka, miały duże i solidne okna, wpuszczające do środka naturalne światło. Przy ich budowie korzystano z bieżących trendów, osiągnięć nauki techniki oraz używano najlepszej jakości materiałów. Bryła miała być lekka, unikano symetrii i jednolitej formy stylowej. Używano m.in. betonu, stali i szkła do tworzenia jasnych konstrukcji kubicznych, bez zbędnej ornamentyki, odwracając się od historyzmu. Taki sam minimalizm panował również wewnątrz budynku. Pierwsze budowle powstawały w 1903 r. np. w Niemczech, jednak typowy rozkwit modernizmu zaczął się od 1918 r. Jego cezurą jest rok 1975. Architekci modernizmu przejęli hasło amerykańskiego architekta Louisa Henrego Sullivana, który mówi „form follows function” czyli forma wynika z funkcji.

Skąd wziął się w Łodzi modernizm?

Po odzyskaniu niepodległości w Polsce pojawiało się coraz więcej budowli modernistycznych. Najwięcej z nich stanęło w Warszawie, Gdyni, Zduńskiej Woli i Łodzi. W „ziemi obiecanej” nie brakowało wybitnych architektów, tworzyli tu np. Wiesław Lisowski, Józef Kaban, Wacław Rytel, Helena i Szymon Syrkusowie, Barbara i Stanisław Brukalscy. Nowa zabudowa miała odgrywać rolę typowo funkcjonalną, zapewnić wolną przestrzeń, świeże powietrze i tereny zielone. W takim duchu powstawały osiedla mieszkaniowe, budynki użyteczności publicznej oraz zakłady przemysłowe.

Słynni architekci, którzy zapisali się w historii miasta

Wiesław Lisowski był architektem związanym niemal wyłącznie z Łodzią. Nadał miastu nowoczesny kształt, dzięki niemu podniósł się znacznie standard życia aglomeracji. Zaprojektował, oprócz budynków mieszkalnych, szkoły, kościoły, szpitale i wiele innych budowli (łącznie około stu). Wśród nich można wymienić np. dawny Magistrat Miasta Łodzi, Kolonię Oficerską, dom-pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego, gmach biurowy Wydziału Kanalizacji i Wodociągów oraz bardzo ciekawą architektonicznie budowlę YMCA, znajdującą się przy ulicy Moniuszki 4a (Funaberia). Była to siedziba łódzkiego związku Młodzieży Chrześcijańskiej Polska YMCA. Jest to 3-pietrowy budynek o metrażu prawie 9 tys. m. Jego budowa ruszyła w 1932 r., a ukończona została trzy lata później. Znajdowała się w nim kryta pływalnia, a w czasie wojny działał tam klub oficerów niemieckich. Od 1949 r. znalazł się w nim Pałac Młodzieży pod patronatem J. Tuwima oraz działał Teatr Rozmaitości. Jest to jedna z najciekawszych modernistycznych budowli w Łodzi o dynamicznej bryle, która z każdej strony przybiera inny wygląd. Formy architektoniczne są zróżnicowane, co podkreśla ekspresję elewacji. Umiejętnie dobrana dekoracja – lizeny, podcienia, pasowe boniowanie, a także kolorystyka stanowią o porządku i rytmice w układzie elewacji.

Kolejny architekt Józef Kaban przybył do Łodzi na przełomie lat 1919/20, gdzie pracował jako architekt powiatowy. Zaprojektował dla miasta wiele ciekawych modernistycznych budynków, m.in. Pałac Biskupi, Kościół pw. Matki Bożej Zwycięskiej, Sąd Okręgowy czy Fabrykę papierosów. Jego dziełem jest także niezwykle ekspresyjny budynek gmachu PAST – Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej. Budowa została rozpoczęta w 1927 r., a zakończono ją rok później. Na pierwszy rzut oka można wychwycić stylistyczne zapożyczenia z repertuaru Art déco. Wertykalna fasada została podzielona na sześć kanelowanych pilastrów, zakończonych kryształowymi kapitelami. Ten dynamizm budowli zaznaczają też wąskie pionowe okna i wąskie dekoracyjne lizeny. Potężny gzyms wsparty został kroksztynami. Na uwagę zasługują także metalowe, potężne dekoracyjne drzwi oraz piękne latarnie je oświetlające (unikalny przykład Art déco w polskiej architekturze).

Centrala została zamknięta w 1983 r. Uruchomiono w niej zegarynkę oraz prototypową aparaturę, która służyła do zdalnego wybierania numerów telefonu abonentów z Warszawy.

Ignacy Izaak Gutman to kolejny uznany architekt, który wsławił się projektami wyjątkowych budowli w Łodzi. Urodził się w tym mieście, a pozyskaniu dyplomu na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej na stałe tu zamieszkał. Przy ul. Gdańskiej 98 założył biuro architektoniczne wraz z Ludwikiem Oli. Projektowali kamienice mieszkalne (ul Kościuszki 52 i ul. Brzeźna 8) oraz budynki fabryczne. Na uwagę zasługuje szczególnie Kamienica Tomaszowskiej Fabryki Sztucznego Jedwabiu, powstała w latach 1937-1938. Symetryczna fasada obłożona ciosami z różowego piaskowca prezentuje się niezwykle okazale. Natomiast brama wjazdowa została ozdobiona czarnym, polerowanym granitem, a elewację znajdującą się z tyłu budynku wyłożono białą cegłą klinkierową. Na uwagę zasługują też zaokrąglone balkony oraz płaskorzeźba pegaza umieszczona na elewacji oficyny, całkiem odmienna od modernistycznego stylu. W dawnym budynku biurowym znajduje się obecnie kino Charlie. Wcześniej na podwórzu kamienicy stała parowa farbiarnia, apertura i drukarnia wyrobów bawełnianych.

Kolejni projektanci łódzkich budynków to Jerzy Berliner (rodowity łodzianin, projektował też budynki kamienic w mieście, np. pięknej willi przy ul. Świętokrzyskiej 2), Jan Łukasik (jego liczne realizacje znajdują się na terenie całego kraju), Tomira Słońska (pracownik Biura Planu regionalnego w Łodzi) i Witold Szereszwski (projektował wiele budynków użyteczności publicznej, np. Przychodnię Kasy Chorych oraz kamienice). Z ich wspólnego projektu powstało słynne osiedle im. Józefa Montwiłła-Mireckiego w latach 1928-1931.

Osiedle to zbudowano w odpowiedzi na dramatyczne warunki życia ludności z niższych klas społecznych. Miano zbudować 33 budynki, a powstało tylko 20. Wybudowane bloki można podzielić na klatkowce, których klatki schodowe były często wyeksponowane w elewacji budynku oraz galeriowce charakteryzujące się przeszklonymi elewacjami, ukrywającymi korytarze. Architektura całego osiedla wpisuje się ściśle w nurt modernistyczny – są to proste, zgeometryzowane bryły o płaskich dachach. Urozmaicają je wnęki i ryzality, a także balkony o kształcie prostokąta z murowanymi balustradami. Ceglane filary umieszczone między oknami, ożywiają budynek. Jest to przykład przedwojennego budownictwa społecznego w Polsce. Nazwa osiedla odnosi się do działacza niepodległościowego, znanego uczestnika Rewolucji 1905 r.

Kolejny architekt, który zasłynął w Łodzi, to Henryk Lewison, zamieszkały przy ul. Piotrkowskiej 226. Zaprojektował on m.in. kamienicę przy placu Komuny Paryskiej rodziny Wileńskich (Stanisław Wileński był właścicielem niewielkiej fabryki). Budynek powstawał w latach 1937-1938 w związku z wprowadzeniem w życie tzw. planu budownictwa dolarowego. Był to luksusowy dom pod wynajem o powierzchni ponad 120 m2, zamieszkiwany najprawdopodobniej przez samą inteligencję. Mieszkania były skanalizowane, miały bieżącą wodę, gaz oraz windę. Pełny luksus jak na tamte czasy. Ciąg kamienic przy ul. Komuny Paryskiej to bardzo ciekawy przykład łódzkiej moderny.

Obok wyżej wymienionych budynków warte wymienia są także takie zabytki, wpisujące się w mocny rys stylu modernizmu, jak: Spółdzielczy Dom Handlowy Central (projektanci: Maciej Giewont, Ewa Krasińska i Maciej Krasiński), Dworzec Tramwajów Podmiejskich przy ul. Północnej w Łodzi na Bałutach, Izba Skarbowa (projektant Józef Kaban), Magazyn Konfekcyjny Emila Schmechela, Niemieckie Gimnazjum Reformowane (projektant Karl Hermring) czy Fabryka Eitingona przy ul. Targowej.